Publication:
Memoria final del Proyecto I+D Cultura visual y ceremonial en la Plena y Baja Edad Media: liturgia e iconografía ritual en la génesis y consolidación del Camino de Santiago

Loading...
Thumbnail Image
Official URL
Full text at PDC
Publication Date
2021
Advisors (or tutors)
Editors
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Citations
Google Scholar
Research Projects
Organizational Units
Journal Issue
Abstract
Como parte de este proyecto, se ha analizado la relación existente entre la liturgia y la iconografía en la conformación del Camino de Santiago, entre los siglos XI y XV, a través de estudios visuales y rituales. La huella de la tradición ceremonial de los episcopados de Diego Peláez y de Diego Gelmírez y, especialmente, con la consagración del templo por parte del obispo Pedro Muñiz el 3 de abril de 1211, aún puede adivinarse en algunos objetos pertenecientes a la cultura material medieval, a saber, en objetos suntuarios usados en rituales, en vestigios como pueden ser las cruces de consagración y en fuentes documentales, en distintos soportes, donde se albergan ritos y rezos.
Description
Keywords
Citation
Aavitsland¸ Kristin Bliksrud. “Incarnation. Paradoxes of Perception and Mediation in Medieval Liturgical Art.” En The Saturated Sensorium. Principles of Perception and Mediation in the Middle Ages, editado por Hans Henrik Lohfert Jørgensen, Henning Laugerud y Laura Katrine Skinnebach, 72-90. Aarhus: Aarhus University Press, 2015. Ágreda Pino, Ana María. “Indumentaria religiosa.” Emblemata 17 (2011): 107-128. Aguirre-Durán, Marcelo. “Gregorio de Tours y la hagiografía del siglo VI. Aproximaciones histórico-teológicas al libro ‘Sobre las virtudes de san Martín’.” Anuario de historia de la Iglesia 29 (2020): 293-310. Aizpún Bobadilla, Javier. “Ubicación de los enterramientos y el sagrario. El caso de Estella (siglos XV y XVI).” Revista Príncipe de Viana 288 (2003): 91-123. Alfonso X el Sabio. Cantigas de Santa María, 3 vols., ed. Walter Mettmann, Coimbra: Atlantida, 1959-1964. Alfonso X el Sabio. Cantigas de Santa Maria. Edición facsimile del códice B. R. 20 de la Biblioteca Nazionale Centrale de Florencia, ed. Ana Domínguez Rodríguez et al. Madrid: Edilan, 1989. Altvater, Frances. Sacramental Theology and the Decoration of Baptismal Fonts: Incarnation, Initiation, Institution. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, 2017. Arias Martínez, Manuel. “Paloma eucarística.” En La ciudad de Seis Pisos. Catálogo de exposición Las Edades del Hombre, coordinado por Eloísa García de Wattenberg y Juan José Martín González, 241-242. Burgo de Osma: Soria, 1997. Asensio Palacios, Juan Carlos ed. El Codex Calixtinus en la Europa del siglo XII. Música, Arte, Codicología y Liturgia. León: INAEM, 2011. Atchley, Edward Godfrey Cuthbert Frederic. History of the Use of Incense in Divine Worship. Londres: Longmans, Green and Co., 1909. Bango García, Clara Isabel. “El ara portátil.” En Maravillas de la España medieval. Tesoro sagrado y monarquía, coord. Isidro Bango García, 351-354. León: Junta de Castilla y León, 2001. Bango Torviso, Isidro. La vieja liturgia hispana y la interpretación funcional del templo prerrománico”. En VII Semana de Estudios Medievales, 1996, coord. José Ignacio de la Iglesia Duarte, 61-120. Nájera: Instituto de Estudios Riojanos, 1997. Baum, Jacob M. “From incense to idolatry: the reformation of Olfaction in Late Medieval German Ritual.” The Sixteenth Century Journal 44, no. 2 (2013): 323-344. Bavoux, Nadège. “Sacralité, pouvoir, identité: Une histoire du vêtement d’autel: (XIIIe – XVIe siècles).” Tesis doctoral, Université de Grenoble, 2012. Bedard, Walter M. The Symbolism of the Bautismal Font in Early Christian Thought. Washington: The Catholic University of American Press, 1951. Benitez, Siobhan. “Richness, Fatness, and Salvation: The Movement of the Holy Spirit in the Blessings of the Holy Oils and Consecration of the Crism during the Chrism Mass.” Horizons 46, no. 1 (2019): 1-23. Bianco, Rosanna. “Santos a lo largo del camino de los peregrinos San Martín de Tours.” En ‘Visitandum est’: santos y cultos en el Codex Calixtinus: actas del VII Congreso Internacional de Estudios Jacobeos, Santiago de Compostela, 2004, coord. por Paolo G. Caucci von Saucken, 39-52. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia-Xerencia de Promoción do Camiño de Santiago, 2005. Bilbao López, Garbiñe. Iconografía de las pilas bautismales del románico castellano. Burgos y Palencia. Burgos: Editorial la Olmeda, 1996. Borgioli, Cristina. “Wearing the sacred: images, space, identity in liturgical vestments (13th to 16th centuries).” Espacio, tiempo y forma 6, serie VII (2018): 169-195. Burridge, Claire. “Incense in medicine: an early medieval perspective.” Early Medieval Europe 28, no. 2 (2020): 219-255. Cabello Díaz, María Encarnación. “Las Palomas Eucarísticas.” En Actas del Simposium: Religiosidad y ceremonias en torno a la eucaristía, 2003, coord. Francisco Javier Campos y Fernández de Sevilla, 563-586. San Lorenzo de El Escorial-Madrid: Ediciones Escurialenses-Real Centro Universitario Escorial-María Cristina, 2003. Calvo Martín, María Jesús. “Columnas de San Paio de Antealtares. La Iglesia, espacio para el ritual.” Pieza del mes, Museo Arqueológico Nacional 2 (1999-2001). Carrero Santamaría, Eduardo. “Paraliturgia, ajuar hagiográfico y lugares de enterramiento en torno a los obispos santos de Galicia y de León entre los siglos IX y XI.” Porta da Aira. Revista de Historia del Arte Orensano 10 (2004): 8-54. Carro Otero, José. Museo de Arte Sacro, Monasterio de San Paio de Antealtares. Santiago de Compostela: El Eco Franciscano, 1974. Castiñeiras González, Manuel. “El maestro Mateo o la unidad de las artes.” En Maestros del románico en el Camino de Santiago, coord. Pedro Luis Huerta Huerta, 187-233. Barcelona: Universitat Autónoma de Barcelona, 2010. Castiñeiras González, Manuel. “La catedral medieval. La dilatada historia de la obra románica y su epílogo bajomedieval.” En La Catedral de los Caminos. Estudios sobre Arte e Historia, editado por Ramón Yzquierdo Peiró, 241-383. Santiago de Compostela: Fundación Santiago de Compostela, 2020. Castiñeiras González, Manuel. “O breviario compostelán, chamado ‘de Miranda’. ¿Un códice da época do arcebispo don Rodrigo de Luna (1449-1469).” En Os capítulos da irmandade: peregrinación e conflito social na Galicia do século XV, dirigido por Francisco Singul Lorenzo, 302-311. Santiago de Compostela: Xestión do Plan Xacobeo, 2005. Castiñeiras, Manuel (coord.). Compostela y Europa. La historia de Diego Gelmírez. Catálogo de exposición. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2010. Castiñeiras, Manuel, “Il Tappeto del gigante: programma, cerimonia e committenza nell’Arazzo de la Creazione de Girona.” En Medioevo: Natura e Figur. La raffigurazione dell’uomo e della natura nell’arte medievale, Actas del XIV Convegno Internazionale di Studi, 2011, dir. A. C. Quintavalle, 359-378. Ginebra-Milán: Skira, 2015. Castiñeiras, Manuel. “Catalan Panel Painting around 1200, the Eastern Mediterranean and Byzantium”. En Romanesque and the Mediterranean. Patterns of Exchange Across the Latin, Greek and Islamic Worlds c.1000-c.1250, editado por Rosa Bacile y John McNeill, 297-336. Leeds: Maney Publishing, Leeds, 2015. Castiñeiras, Manuel. “Il·luminant l’altar: artistes i tallers de pintura sobre taula a Catalunya (1119-1150)”. En Pintar fa mil anys. El colors i l’ofici del pintor romànic, editado por Manuel Castiñeiras y Judit Verdaguer, 17-54. Barcelona: Ed. Bellatera, 2014. Castiñeiras, Manuel. “L’étude des panneaux peints en Catalogne : artiste, apprentissage et techniques”. En Arts picturaux en territoires catalans (XIIè-XIVè siècle). Approches matérielles, techniques et comparatives, Actes des journées d’études du programme Factura, 2011-2012, dir. Géraldine Mallet y Anne Leturque, 19-40. Montpellier: Presses Universitaires de la Méditerranée, Montpellier, 2015. Castiñerias, Manuel y Judit Verdaguer. “Le baldaquin de Ribes et la question des ateliers monastiques : un cas d’étude pour la connaissance de la technique de la peinture sur bois en Catalogne romane”. En Arts picturaux en territoires catalans (XIIè-XIVè siècle). Approches matérielles, techniques et comparatives, Actes des journées d’études du programme Factura, 2011-2012, dir. Géraldine Mallet y Anne Leturque, 199-235. Montpellier: Presses Universitaires de la Méditerranée, Montpellier, 2015. Cendón Fernández, Marta. “Arte y poder episcopal en la Castilla de los Trastámara.” E- SPania: Revue électronique d´etudes hispaniques medievales. Images de Pouvoir des images dans l´Espagne Médievale 3 (2007). https://doi.org/10.4000/e-spania.124. Chico Picaza, Maria Victoria. “Hagiografía en las Cantigas de Santa María: bizantinismos y otros criterios de selección.” Anales de Historia del Arte 9 (1999): 35-54. Cilla López, Raquel y Jesús Muñiz Petralanda. “Navis Ecclesiae: las navetas litúrgicas en Bizkaia. La iglesia como navío de salvación.” Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco 6 (2009): 403-411. Contreras y López de Ayala, Juan (Marqués de Lozoya). “Sagrarios mudéjares.” Revista Nacional de Educación 1 (1941): 51-53. D’Onofrio, Mario ed. Romei e Giubilei. Il Pellegrinaggio medievale a San Pietro (350-1350). Roma: Mondadori Electa, 1999. De Lojendio, Luis María. La España Románica: Navarra. Madrid: Encuentro, 1980. Del Pozo Coll, Patricia Sela. “La devoción a la hostia consagrada en la Baja Edad Media castellana: fuentes textuales, materiales e iconográficas para su estudio.” Anales de Historia del Arte 16 (2006): 25-58. Díaz de Bustamante, José Manuel y José Eduardo López Pereira. “El Acta de Consagración de la Catedral de Santiago.” Compostellanum 35 (1990): 337-400. Díaz y Díaz, Manuel Cecilio. El Códice Calixtino de la Catedral de Santiago. Estudio codicológico y de contenido. Santiago de Compostela: Centro de Estudios Jacobeos, 1988. Domínguez García, Javier. “Liturgia, ideología y ficción: hacia un estudio de las imágenes taumatúrgicas de Santiago Apóstol en el Siglo XII.” Revista de Filología Románica 24 (2007): 141-152 Domínguez Rodríguez, Ana. “Libros de Horas de la Corona de Castilla. Hacia un estado de la cuestión.” Anales de Historia del Arte 10 (2000): 9-54. Duran-Porta, Joan. “L’altar i el mobiliari litúrgic a la catalunya romànica”. En El Cel Pintat. El Baldaquí de Tost, dirigido por Manuel Castiñeiras, 13-30. Vic: Museu Episcopal de Vic, 2008. Durán-Porta, Joan. “L’orfebreria romànica a Catalunya (950-1250). Volum II: Catàleg i repertoris.” Tesis doctoral, Universitat Autònoma de Barcelona, 2015. Erkizia-Martikorena, Aintzane. “El sagrario como referente simbólico del Santo Sepulcro.” En La orden del Santo Sepulcro: VIII Jornadas Internacionales de Estudio, 2019, ed. Ernesto Fernández-Xesta y Vázquez, 55-70. Zaragoza: Centro de Estudios de la Orden del Santo Sepulcro, 2019. Etelvina Fernández González, Etelvina. “San Martín de Tours en el Camino de Santiago culto, advocación e iconografía en la Edad Media.” En El camí de Sant Jaume i Catalunya: actes del Congrés Internacional celebrat a Barcelona, Cervera i Lleida, 2003, coord. Pere Verdés Pijuan, 221-238. Abadía de Montserrat: Consejo Superior de Investigaciones Científicas, CSIC, 2007. Falque, Emma. “La Historia Compostelana en el panorama de la historiografía latina medieval.” En O século de Xelmírez, coordinado por Fernando López Alsina, Henrique Monteagudo, Ramón Villares y Ramón Yzquierdo Perrín, 461-486. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 2013. Fernández Fernández, Laura. “Imagen e intención. La representación de Santiago Apóstol en los manuscritos de las Cantigas de Santa María.” Anales de Historia del Arte 18 (2008): 73-94. Fernández Ladreda, Clara. “Artes suntuarias: Esmaltes y orfebrería”. En El arte románico en Navarra, dirigido por Clara Fernández Ladreda, 427-438. Navarra: Gobierno de Navarra, 2004. Fernández Rodríguez, José Manuel. “La evolución histórica del sacramento de la confirmación en occidente.” Archivo Teológico Granadino 81 (2018): 147-291. Fidalgo, Elvira. As Cantigas de Santa María. Vigo: Xerais de Galicia, 2002. Filgueira Valverde, Xosé y Xosé R. Fernández Oxea. “O baldaquino en Galicia denantes do arte barroco.” En Tradiciones y personajes de Galicia. Arquivos III, edición facsímil, editado por Manuel Mariño Curras. La Coruña: Boreal, A Coruña 1989. Filgueira Valverde, Xosé y Xosé R. Fernández-Oxea. Baldaquinos gallegos. La Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1987. Frazer, Margaret. “Medieval Church Treasuries.” The Metropolitan Museum of Art Bulletin 43, no. 3 (1985-1986). Fryer, Alfred C. “On Fonts with representations of Baptism and the Holy Eucharist.” The Archaeological Journal 60 (1903): 1-29. Gallart Pineda, Pascual. “El ritual de la dedicación de la iglesia en los pontificales medievales y su ciclo icónico.” IMAGO. Revista de Emblemática y Cultura Visual 5 (2013): 79-89. Gallego Lorenzo, Josefa. “San Martín de Tours, San Miguel de Limoges y Santiago en el llamado "frontal" de la Catedral de Orense.” En Los caminos y el arte: VI Congreso Nacional de Historia del Arte, Santiago de Compostela, Vol. 3: Caminos y viajes en el arte. Iconografía, 1986, 605-612. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, 2007. Galván Freile, Fernando. “Los libros litúrgicos y espirituales en la Edad Media.” En Maravillas de la España Medieval. Tesoro Sagrado y Monarquía. Madrid: Junta de Castilla y León, 2001. García Iglesias, José Manuel dir. Inventario de San Paio de Antealtares. Santiago de Compostela: Consellería de Cultura, Comunicación Social e Turismo, 2000. García Iglesias, José Manuel. “San Rosendo: su individualidad, devociones y parangones en el arte gallego. De 1500 a la actualidad.” Rudesindus. Miscelánea de Arte e Cultura 8 (2012): 141-172. García Tato, Isidro. “O culto eucarístico lucense como resposta ao priscilianismo? Ler na actualidade Argos Divina.” Cuaderno de Estudios Gallegos 67, no. 133 (2020): 75-101 Gómez Gómez, Agustín y Miguel Ángel Asiáin Yárnoz. “Caritas et diabolus en la iconografía de San Martín: el caso de San Martín de Unx (Navarra)”. Príncipe de Viana 205 (1995): 285-310. González García, Miguel Ángel. “Báculo”. En Enciclopedia del Románico en Galicia, dirigido por Jose María Pérez González y coordinado por José Carlos Valle Pérez, 616-617. Aguilar de Campoo: Fundación Santa María la Real del Patrimonio Histórico, Centro de Estudios del Románico, 2015. González García, Miguel Ángel. “Mitra atribuida a san Rosendo.” En Enciclopedia del Románico en Galicia, dirigido por Jose María Pérez González y coordinado por José Carlos Valle Pérez, 616. Aguilar de Campoo: Fundación Santa María la Real del Patrimonio Histórico, Centro de Estudios del Románico, 2015. González García, Miguel Ángel. “Museo, Tesoro y Sala Capitular.” En La catedral de Ourense, coordinado por José Manuel García Iglesias, 400-431. A Coruña: Xuntanza Editorial, 1997. González Murado, Óscar, Manuel Rodríguez Sánchez y Alfonso Sánchez Mairena. “El milagro de O Cebreiro: estudio de la copia del archivo de Simancas (Valladolid).” Lucensia: miscelánea de cultura e investigación 28, no. 56 (2018): 195-216. Guerra Campos, José. Exploraciones arqueológicas en torno al sepulcro del Apóstol Santiago. Santiago de Compostela: Cabildo Catedral de Santiago, 1982. Guerrero Lovillo, José. Las Cantigas. Estudio arqueológico de sus miniaturas. Madrid: Consejo Superior de Investigaciónes Científicas - Instituto Diego Velázquez, Sección de Sevilla, Talleres de Blass, 1949. Hayward, Jane. “Sacred Vestments as They Developed in the Middle Ages.” The Metropolitan Museum of Art Bulletin 29, no. 7 (1971): 299-309. Hernández Figueiredo, Jose Ramón. “El nuevo modelo de santidad de Martín de Tours y su relación con el comienzo de la Via Turonensis del Camino de Santiago.” Salmanticensis 64 (2017): 403-435. Hernández Figueirido, José Ramón. “El camino de Santiago y San Martín de Tours. Aportaciones a la memoria histórica sobre la via turonensis.” Compostellanum. Revista de la Archidiócesis de Santiago de Compostela 63, no. 3-4 (2018): 455-506. Hernández Serna, Juan. “El códice de Florencia B. R. 20 de las CSM.” Murgetana 18 (1989): 71-101. Johnson, Maxwell E. The Rites of Christian Initiation. Their Evolution and Interpretation. Lavergne: Liturgical Press, 2016. Jussen, Bernhard. “Religious Discourses of the Gift in the Middle Ages. Semantic Evidences (Second to Twelfth Centuries).” En Negotiating the Gift. Pre-Modern Figurations of Exchange, editado por Gadi Algazi, Valentin Groebner y Bernhard Jussen, 173-192. Göttingen: Vandehoeck & Ruprecht, 2003. Justo Fernández, Jaime, “Compostellanum / Santiago de Compostela: Concilio legatino; 1123 (a mediados de la Cuaresma)". Lexikon der Konzilien, versión en línea (2020), http://www.konziliengeschichte.org/site/de/publikationen/lexikon/database/3995.html. Justo Fernández, Jaime. “Los Concilios compostelanos de Diego Gelmírez”. REDC 58 (2001): 9-50. Kroesen, Justin E. A. “Ciborios y baldaquinos en iglesias medievales. Un panorama europeo.” Codex Aquilarensis 29 (2013):189-222. Kuefler, Mathew. “How the Holy Grail ended up in O Cebreiro, Galicia.” Brocar. Cuadernos de Investigación Histórica 36 (2012): 53-64. Lahuerta Berazaluce, Miguel. “Copón de Pere II d’Urgell”. En Tesoros Hispánicos de la Liturgia Medieval. Catálogo de exposición virtual, editado por Ángel Pazos-López. Madrid: Universidad Complutense de Madrid, 2020. https://www.ucm.es/tesoros/copon. Liber Sancti Iacobi. Codex Calixtinus, traducido por Abelardo Moralejo, Casimiro Torres y Julio Feo. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia-Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos, 2014. Liber Sancti Jacobi. Codex Calixtinus, editado por Klaus Herbers y Manuel Santos Noia. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1998. López Alsina, Fernando. “Diego Gelmírez, las raíces del Liber Sancti Jacobi y el Códice Calixtino.” En O século de Xelmírez, coordinado por Fernando López Alsina, Henrique Monteagudo, Ramón Villares y Ramón Yzquierdo Perrín, 301-386. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 2013. López Ferreiro, Antonio: Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela, vol. 1. Santiago de Compostela: Impr. del Seminario Conciliar Central, 1908. López Ferreiro, Antonio. Galicia en el último tercio del siglo XV. A Coruña: Andrés Martínez, 1898. Lorenzo Arribas, José Miguel. “El Camino de Santiago, origen de una Europa unida. Columnas de San Paio de Antealtares”. Pieza del mes, Museo Arqueológico Nacional (2017). Lucas Álvarez, Manuel. San Paio de Antealtares, Soandres y Toques: tres monasterios medievales gallegos. A Coruña: Ediciós de Castro, 2001. Manuel Mariño, Francisco. “Parzival y la tradición del Grial en la literatura gallega”. En Parzival. Reescritura y transformación, coordinado por Berta Raposo Fernández, 79-113. Valencia: Universitat de València, 2000. Martín Ansón, María Luisa. “Vasos litúrgicos para el Bautismo y la Santa Unción, dos sacramentos de vida.” Anales de Historia del Arte 24 (2014): 327-355. Martín Nieto, Evaristo dir. La Santa Biblia. Madrid: Editorial San Pablo, 1999. Mediero Velasco, María Isabel y Herbert González Zymla. “El bautismo y las pilas bautismales.” Revista de Arqueología 308 (2006): 30-39. Molina López, Laura. “Viaje a Italia a través de las cantigas historiadas de Alfonso X el Sabio.” Anales de Historia del Arte 21 (2011): 319-330. Moralejo Álvarez, Serafín y Fernando López Alsina eds. El hijo del Hombre. El rostro de Cristo en el arte. Madrid: Conferencia Episcopal Española, 1998. Moralejo Álvarez, Serafín. “Ara de Antealtares y Soporte del Ara de Antealtares”. En Santiago, camino de Europa: culto y cultura en la peregrinación a Compostela: Monasterio de San Martín Pinario, Santiago. Catálogo de exposición, editado por Serafín Moralejo y Fernando López Alsina, 252-253. A Coruña: Xunta de Galicia, 1993. Morán Barrio, Alejandro. “Píxide de San Pedro de Estella.” En Tesoros Hispánicos de la Liturgia Medieval. Catálogo de exposición virtual, editado por Ángel Pazos-López. Madrid: Universidad Complutense de Madrid, 2020. https://www.ucm.es/tesoros/pixide. Mullins, Sylvia Elizabeth. “Myroblytes. Miraculous Oil in Medieval Europe.” Tesis doctoral, Georgetown University, 2016. Nodar Fernández, Victoriano. “Ara portátil de San Rosendo.” En Compostela y Europa. La Historia de Diego Gelmírez, dir. Manuel Castiñeiras González, 334-335. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2010. Nodar, Victoriano. “O Cebreiro. Santuario de Santa María la Real.” En Enciclopedia del Románico en Galicia, dirigido por Jose María Pérez González y coordinado por José Carlos Valle Pérez, 381-384. Aguilar de Campoo: Fundación Santa María la Real, 2018. O'Callaghan, Joseph. Alfonso X and the Cantigas de Santa Maria. A Poetic Biography. Leiden-Boston-Köln: Brill, 1998. Ordás Díaz, Pablo. “Un breviario para un canónigo: el breviario de Miranda del ACS. Estado de la cuestión y nuevas hipótesis.” Annuarium Sancti Iacobi (2012): 219-236. Otero Túñez, Ramón y Ramón Yzquierdo Perrín. El coro del Maestro Mateo. La Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza-Catalogación arqueológica y artística del Museo de Pontevedra, 1990. Otero Túñez, Ramón y Ramón Yzquierdo Perrín. Reconstrucción del coro pétreo del Maestro Mateo. La Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1999. Otero Túñez, Ramón. “Iconografía del Coro del Maestro Mateo”. Cuadernos de Arte e Iconografía VI, no. 11 (1993): 9-21. Pazos-López, Ángel. “Báculo episcopal”. Base de datos digital de Iconografía Medieval, 2016. Fecha de acceso. https://www.ucm.es/bdiconografiamedieval/baculo-episcopal. Pazos-López, Ángel. “Culto y vestimenta en la Baja Edad Media: Ornamentos clericales del Rito Romano.” Revista Digital de Iconografía Medieval VII, no. 14 (2015): 1-26. Pazos-López, Ángel. “Imagen y presencia de la liturgia sacramental medieval en el Tríptico de la Redención del Museo del Prado.” Eikón Imago 12, no.2 (2017): 169-200. Pazos-López, Ángel. “La aparición de las vestiduras litúrgicas del cristianismo occidental en la iconografía tardoantigua y altomedieval.” De Medio Aevo 13 (2019): 247-281. Pazos-López, Ángel. “Mitra episcopal”. Base de datos digital de Iconografía Medieval, 2017. Fecha de acceso. https://www.ucm.es/bdiconografiamedieval/mitra-episcopal. Pazos-López, Ángel. “Turiferario.” Base de datos digital de iconografía medieval, 2017. Acceso 2 de junio de 2021. http://www.ucm.es/bdiconografiamedieval/turiferario. Pazos-López, Ángel. “Vestidos de Pontifical. La iconografía de las insignias litúrgicas episcopales en la Castilla bajomedieval.” En Obispos y Catedrales. Arte en la Castilla Bajomedieval, editado por María Victoria Herráez, María Concepción Cosmen, María Dolores Teijeira y José Alberto Moráis Morán, 255-376. Bern: Peter Lang, 2018. Peretó Rivas, Rubén Ángel. “La unción real en el Sacramentario de Ratoldus. Cooperación y significado en la liturgia medieval.” Scripta Mediaevalia 2, no.2 (2009): 127-150. Pesquera Vaquero, María Isabel. “Frontal de altar.” CERES. Colecciones en Red. Acceso el 28 de mayo de 2021. http://ceres.mcu.es/pages/Main. Pfandl. Ludwig. “Itinerarium hispanicum Hieronymi Monetarii 1494-1495.” Revue hispanique: recueil consacré à l’étude des langues, des littératures et de l’histoire des pays castillans, catalans, et portugais 48 (1920): 1-179. Pijuán, José. La Liturgia Bautismal en la España Romano-Visigoda. Toledo: Instituto De Estudios Visigótico-Mozárabes, 1981. Pintos Barreiro, Mercedes. “Ara portátil do Tesouro de san Rosendo”. En En olor de Santidade. Relicarios de Galicia, dirigido por José Manuel García Iglesias, 272-274. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2004. Portela, Ermelindo. “Diego Gelmírez. Los años de preparación 1065-1100.” Stud. hist., H. ª mediev. 25 (2007): 121-141. Porter, Harry Boone. “The origin of the medieval rite for anointing the sick or dying.” The Journal of Theological Studies 7, no.2 (1956): 211-225. Rico, Daniel. “El Frontal de San Miguel de Aralar: Problemas y sugerencias.” En De Limoges a Silos. Catálogo de exposición, editado por Joaquín Yarza Luaces, 317-330. Madrid: Sociedad Estatal para la Acción Cultural Exterior, 2001. Rodríguez Lajusticia, Francisco Saulo. “La recuperación de un privilegio perdido de Alfonso IX al hospital de peregrinos de Santa María de O Cebreiro (1186) a partir de una copia del siglo XIX.” Cuadernos de Estudios Gallegos 66, no. 132 (2019): 107-136 Rodríguez López, Ángeles. “Análisis codicológico del Breviario de Miranda.” Annuarium Sancti Iacobi 1 (2012): 287-316. Rodríguez Peinado, Laura. “Los santos caballeros”. Revista Digital de Iconografía Medieval 2, no. 3 (2010): 53-62. Rodríguez Sánchez, Manuel. “La inscripción del cáliz do Cebreiro: estudio lingüístico del texto.” Lucensia: miscelánea de cultura e investigación 16, no. 32 (2016): 75-80. Ruiz Cuevas, Karina. La adoración de los reyes magos como prefiguración del peregrino en el Camino Jacobeo. Influencia del antiguo coro pétreo del Maestro Mateo en la difusión de este tema en la Galicia Medieval. Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela, 2009. Sagastibeltza Beraza, Manuel., “Ricardo Corazón de León y el Retablo de San Miguel de Aralar”. Academia.edu, abril de 2015. Acceso el 15 de mayo de 2021. https://www.academia.edu/7047048/Ricardo_Coraz%C3%B3n_de_Le%C3%B3n_y_el_retablo_de_Aralar. Sagastibelza Beraza, Manuel. “El retablo de San Miguel de Aralar y sus anteriores estados. En Ricardo Corazón de León y el Retablo de San Miguel de Aralar: Apéndice IV”. Tierra Vascona, 2014. Acceso el 15 de mayo de 2021. http://www.tierravascona.info/retablo-aralar-y-anteriores-estados.pdf. Sánchez Ameijeiras, Rocío. “Columnas con efigies de apóstoles Pedro, Andrés y Pablo/Bartolomé, Mateo y Santiago.” En Luces de Peregrinación. Catálogo de exposición, 158-160. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2004. Sánchez Ameijeiras, Rocío. “Lana, cuero, seda y oro: indumentaria real y figurada en la Galicia Medieval.” En Con-fío en Galicia: Vestir Galicia, vestir o mundo, coordinado por Miguel Anxo Seixas Seoane, 213-241. A Coruña: Fundación Cidade da Cultura de Galicia, 2016. Sánchez-Pardo, José Carlos. “Ara de San Paio de Antealtares”. En Galicia Cen. Obxectos para contar unha cultura, editado por Ramón Villares, 91-93. Galicia: Consello da Cultura Galega, 2016. Santiago Luque, Agustín et al., El códice de Florencia de Alfonso X el Sabio. Ms. B. R. 20 de la Biblioteca Nazionale Centrale. Madrid: Edilán, 1991. Sastre de Diego, Isaac. “El altar hispano en el siglo VII. Problemas de las tipologías tradicionales y nuevas perspectivas.” En El siglo VII frente al siglo VII. Arquitectura, editado por Luis Caballero Zoreda, Pedro Mateos Cruz y María Ángeles Utrero Agudo, 309-330. Madrid: CSIC, 2009. Schembri, George. “The offertory rite in the Ordines Romani.” Melita Theologica 27, no. 1-2 (1975): 36-49. Segarrés Gisbert, Marta. “De diuersis artibus de Teòfil: Edició, traducción al català i comentari.” Tesis doctoral, Universitat de Barcelona, 2015. Singul, Francisco. “Sagrario.” En Un museo em crecemento: Museo das Peregrinacións, adquisicións 1996-2001: exposición conmemorativa do 50 aniversario da creación do museo, coordinado por María Isabel Pesquera Vaquero, 122-123. Santiago de Compostela: Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, 2001. Souto Cabo, José António. “Liber registri Didaci secundi". Sobre la tradición manuscrita medieval de la "Historia Compostelana”. Madrygal. Revista de Estudios Gallegos 21 (2018): 239-271. Stones, Alison. “Ilustración en el Códice Calixtino.” En Compostela y Europa: la historia de Diego Gelmírez. Catálogo de exposición, coordinado por Manuel Castiñeiras, 142-157. A Coruña: Skira Editore, 2010. Temperán Villaverde, Elisardo. La liturgia propia de Santiago en el Códice Calixtino. Galicia: Xunta de Galicia, 1997. Timmermann, Achim. “Designing a house for the body of Christ: the beginnings of eucharistic architecture in western and northern Europe, ca. 1300.” Arte Medievale 4, no. 1 (2005): 119-129. Timmermann, Achim. “Two parlerian Sacrament houses and their microarchitectural context.” Umĕní 47 (1999): 400-412. Vázquez Castro, Julio. “Un delirio de grandeza en la Compostela medieval: Haremos un incensario tan grande que nos tendrán por locos.” En Mirando a Clío. El arte español espejo de su historia. Actas del XVIII Congreso del CEHA. Santiago de Compostela, 2010, coord. María Dolores Barral Rivadulla, Enrique Fernández Castiñeiras, Begoña Fernández Rodríguez y Juan M. Monterroso Montero, 1769-1801. Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, Universidade de Santiago de Compostela, 2012. Vázquez Santos, Rosa. Arte, culto e iconografía del camino francés en la provincia de Lugo (1500-1800). Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2003. Villanueva Abelairas, Carlos. “Música y liturgia en Compostela a partir del Calixtino: el Oficio de Maitines y la Misa de la Vigilia del Apóstol.” En El Códice Calixtino y la música de su tiempo, 20-23 de septiembre de 1999, coordinado por José López-Calo, 331-386. A Coruña: Fundación Barrié, 2001. Villaseñor Sebastián, Fernando, María Dolores Teijeira Pablos, Welleda Muller y Frédéric Billiet. Choir Stalls in Architecture and Architecture Choir Stalls. Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 2015. Villaseñor Sebastián, Fernando. “Iconografía del Liber Sancti Iacobi de la biblioteca histórica de la Universidad de Salamanca (MS. 2631): entre la tradición del Jacobus y la proyección posterior”. Ad Limina 3, no. 3 (2012): 181-210. VV.AA. En olor de santidad: relicarios de Galicia. A Coruña: Xunta de Galicia, 2004. VV.AA. Ibaiak eta Haranak, tomo 4. San Sebastián: Sendoa, 1989. Westermann-Angerhausen, Hiltrud. “The two censers in the Schedula diversarum artium of Theophilus and their Place in Liturgy.” En Les cinq sens au Moyen Âge, editado por Éric Palazzo, 189-211. París: Les editions du Cerf, 2016. Yarza Luaces, Joaquín ed. De Limoges a Silos. Catálogo de exposición. Madrid: Ministerio de Educación y Cultura, 2001. Yzquierdo Peiró, Ramón ed. Ceremonial, fiesta y liturgia en la Catedral de Santiago. Santiago de Compostela: Consorcio de Santiago, 2011. Yzquierdo Perrín, Ramón. “Diego Gelmírez y los inicios del románico en Galicia”. En O século de Xelmírez, coordinado por Fernando López Alsina, Henrique Monteagudo, Ramón Villares y Ramón Yzquierdo Perrín, 207-244. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 2013. Yzquierdo Perrín, Ramón. “Orfebrería”. En Galicia. Arte Medieval I, tomo X, ed. Ramón Yzquierdo Perrín, 485 y ss. A Coruña: Hércules Ediciones, 1993. Yzquierdo Perrín. Ramón. “El Maestro Mateo y la terminación de la catedral románica de Santiago”. En Los Caminos de Santiago. Arte, historia y Literatura, coordinado por María del Carmen Lacarra Ducay, 253-284. La Coruña: Universidad de A Coruña, 2005. Yzquierdo Perrín. Ramón. El Maestro Mateo y el Pórtico de la Gloria en la catedral de Santiago. León: Edilesa, 2010.